Czeladź – najstarszym budynkiem w Czeladzi jest znajdujący się przy ulicy Rynkowej (d. u. Podyny) dawny zbór ariański, datowany nawet na 1567 rok (Kiryk F., Siewierz, Czeladź, Koziegłowy), choć niewykluczone, że jest to obiekt późniejszy. Niestety budynek został znacznie przebudowany, pozostały jedynie piękne odrzwia. 

Danków – W 1565  roku spadkobierczynią Dankowa, Lipia, Szyszkowa zostaje Anna Spinkowa. Danków staje się ośrodkiem życia ariańskiego. Objęli też parafialny kościół dankowski, katolikom przywrócono go dopiero w roku 1641.

„W połowie XVI wieku kościół ten był w posiadaniu  aryanów i wtenczas nabożeństwo odprawiało się we wsi Zajączkach, w kościele filialnym, aż do r. 1641, w którym to roku kościół w Dankowie dekretem królewskim obrządkowi katolickiemu przywrócony został.”
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich, tom I, Warszawa 1880

Kluczbork udzielił schronienia w latach 1660–1671 braciom polskim przybyłym z Polski, którzy zorganizowali tutaj dwukrotnie swoje synody w 1663 i 1668 r. Znakomitym ich przedstawicielem był tu Krzysztof Crell-Spinowski. W tym czasie miasto wzmiankowano pod nazwą Kluzbork, Krucibork.

Lusławice – W latach 1560–1664 miejscowość ta była jednym z najważniejszych ośrodków Braci Polskich, założonym przez Achacego Taszyckiego. Od 1570 działała tutaj drukarnia, przeniesiona z Pińczowa oraz szkoła wyższa. Te instytucje przyczyniły się do rozwoju i popularyzacji literackiego języka polskiego. Odbywały się tu liczne zjazdy i synody ariańskie; mieszkali twórcy doktryny ariańskiej: Piotr Stoiński (młodszy) i Jonasz Szlichtyng. Działał tu i zmarł znany reformator religijny Faust Socyn; w parku dworskim znajduje się jego mauzoleum. (Dwór z parkiem należy obecnie do Krzysztofa Pendereckiego i teren nie jest dostępny dla zwiedzających)

fot. T. Przypkowski

Achacy Taszycki po nawróceniu się na katolicyzm w 1655 spalił zbór ariański w Lusławicach i zaczął szczodrze finansować klasztor reformatów w Zakliczynie, przyczyniając się do rekatolicyzacji regionu.

Pińczów – Za sprawą Mikołaja Oleśnickiego miasto stało się ośrodkiem reformacji. W latach 1550–1551 z miasta wypędzono paulinów, a kościół zmieniono w zbór kalwiński. W budynkach poklasztornych powstało słynne na całą Europę Gimnazjum Pińczowskie. W szkole nauczał m.in. Piotr Stoiński, wychowanek kolegium w Lozannie. Do Polski skierowany został dzięki pomocy samego Jana Kalwina. Statorius był autorem szczegółowego programu szkoły wydanego pod tytułem „Urządzenie gimnazjum pińczowskiego”. Był to pierwszy tego rodzaju dokument w historii polskiego szkolnictwa. 

Kościół pauliński dawniej

Kościół pauliński obecnie

Klasztor popauliński w którym mieściło się gimnazjum, a obecnie siedziba muzeum

rok 2012

   W 1559 r. w gronie pedagogicznym akademii doszło do konfliktu na tle sporów dogmatycznych dotyczących charakteru Trójcy Świętej. Akademię opuścił wówczas jej rektor Grzegorz Orszak. Nowym rektorem uczelni wybrano Statoriusa. Środowisko związane z pińczowską uczelnią zajmowało się drugim w historii tłumaczeniem Biblii na język polski. Tzw. Biblia Brzeska ukazała się w 1563 r. Od miejsca w którym wykonano tłumaczenie, bywa ona także nazywana Biblią Pińczowską. W latach 1558–1562 w mieście funkcjonowała drukarnia publikująca dzieła reformatorskie. Jej założycielem był Daniel z Łęczycy. W Pińczowie swoje prace drukował m.in. Andrzej Frycz Modrzewski.

Dawna Drukarnia Ariańska...

...mieści obecnie Archiwum Państwowe

2012 - już nie mieści, stoi pusta, na razie jeszcze nie niszczeje

   W latach 1550–1563 odbyły się tu 22 synody. Do najważniejszych należały:

• Jesienią 1550 – pierwszy zjazd szlachty i duchownych protestanckich.

• w 1559 Remigiusz Chełmski i Piotr Stoiński zanegowali ważność modlitwy do Ducha Świętego i nazwali ją „bluźnierstwem”. Synod zatwierdził projekt tłumaczenia Biblii Brzeskiej i wyznaczył tłumaczy do pracy nad tym dziełem.

• w 1562 Stanisław Paklepka i Grzegorz Paweł z Brzezin odrzucili istnienie Trójcy Świętej jako koncepcji „papieskiej”, nie opartej na świadectwie Biblii. W dniu 2 kwietnia tego roku synod większością głosów aprobował wyznanie wiary odrzucające Trójcę Świętą.

• w październiku ostatni w Pińczowie 1563 synod generalny zorganizował „Polski Mniejszy Kościół Reformowany” (Ecclesia Minor), skupiający wyznawców antytrynitaryzmu, zwanych „arianami” lub „braćmi polskimi”, wyodrębnionych z kalwińskiego Większego Kościoła Reformowanego (Ecclesia Maior).

   W mieście przebywał m.in. Jan Łaski, po śmierci pochowany w prezbiterium miejscowego zboru. Kres ośrodkowi reformacyjnemu w Pińczowie położył biskup krakowski Piotr Myszkowski, który w 1586 r. wykupił miasto. Nastąpiła gwałtowna rekatolizacja Pińczowa. Do miasta powrócili paulini, a pińczowskie gimnazjum przyjęło program szkoły parafialnej.

Raków

Racibórz  – tu urodził się w 1530 roku Jerzy Szoman (Georg Schomann)

Szydłów – Istnieje domniemanie, że tzw. cmentarz wisielowski był kiedyś cmentarzem ariańskim

Tarnowskie Góry – W 1531 utworzono tu różnowierczą szkołę, której rektorem na przełomie XVI i XVII wieku był Daniel Franconius, wybitny ariański pedagog i poeta, rektor Akademii Rakowskiej oraz kierownik zborów ariańskich w Siedmiogrodzie. Bolesław Lubosz w wydanej w 2000 roku historii Tarnowskich Gór wiąże początki tarnogórskiej twórczości literackiej z działalnością arian.

Materiały źródłowe:

wikipedia

Raków, ognisko arianizmu; red. St. Cynarski; PWN 1968 + rękopisy artykułów

Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Ossolineum 1974

Dziewięcka W., Raków, jak to było..., Raków 2003

Morawski Sz., Arjanie polscy, Lwów 1906

Urban W., Raków szkic wstępny, [w:] Gmina Raków w publikacjach, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach, Dział Informacyjno-Bibliograficzny, Kielce 1999

www.sztetl.org.pl

www.braciapolscy.com

www.szlakbracipolskich.prv.pl

www.szydlow.pl

Zdjęcia archiwalne:

wikipedia

Durlik E., Madej M., Gmina Raków w publikacjach, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach, Dział Informacyjno-Bibliograficzny, Kielce 1999

Cyfrowa Biblioteka Narodowa www.polona.pl

www.bracia.racjonalista.pl/historia/dzisiaj/zzycia/promyk.htm

Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Ossolineum 1974

www.czeladz.org.pl/index.php?strony=starenowe

www.pinczow.com