Raków 

 

 

 

Historia

 

Zabytki

 

Arianie

 

Opracowania historyczne Stanisława 

i Władysława Malanowiczów

 

Cmentarz

Stanisław 

Malanowicz

 

 

   27 marca 1567 r. kasztelan żarnowski Jan Sienieński otrzymał od króla kontrakt lokacyjny, a założone miasteczko nazwał na cześć swojej małżonki Jadwigi Gnoińskiej, która pieczętowała się Warmią czyli Rakiem właśnie Rakowem. Od tej pory znakiem herbowym miejscowości jest czerwony rak na białym polu. Dla powstającego na surowym korzeniu Rakowa, Jan Sienieński sprecyzował prawa i obowiązki mieszczan oraz nadał im liczne przywileje i pozwolił na swobodę religijną. Oznajmuję (...), iż żadnemu z przyrzeczonych rakowian w wierze, w której są różni od siebie, panować nie chcę (...), ale owszem każdego z nich (...) i potomki (...) w pokoju zaniechać obiecuję napisał w akcie elekcyjnym miasteczka i dał mieszkańcom 20 lat zwolnienia od świadczeń i podatków. 

   Raków w krótkim czasie stał się centrum życia braci polskich zwanych arianami mieszkających w Polsce, jako że założyciele miasta byli wyznawcami ruchu reformatorskiego. Pod koniec XVI wieku założono drukarnię ariańską. Na początku wieku XVII wybrano Raków na ośrodek organizacyjny zboru ariańskiego. Miasto rozwijało się szybko i w latach 30. XVII wieku liczyło już 15 tys.(??) mieszkańców. Powstał w tym czasie przemysł tkacki, papierniczy, garncarski i browarniczy. Wybudowano także okazały ratusz i most na Czarnej.

 

   W latach 16621663 liczył jeszcze w 110 domach 977 ludzi, w tym 104 żydów, ale w 1674 już jedynie 761 osób, w tym tylko jeden mieszkaniec zarejestrowany został jako kupiec. W drugiej połowie XVII w. działało w dawnym centrum arianizmu bractwo różańcowe. Gdy w 1657 r. prawosławni Kozacy i kalwińscy Węgrzy księcia siedmiogrodzkiego, Jerzego II Rakoczego, splądrowali miasteczko, pokiereszowali też obraz Matki Bożej Większej (wojsko polskie zwyciężyło jednak i wycięło w pień oddziały wroga), który w 1670 r. (po przejściu jeszcze zarazy) biskup krakowski, Andrzej Trzebicki, uznał za cudowny. Miasto chyliło się ku dalszemu upadkowi i pod koniec XVII w. liczba ludności zmniejszyła się do 700. Klęski początku XVIII w. (Trzecia Wojna Północna, najstraszniejsza chyba w dziejach Polski zaraza i walki wewnętrzne) zmniejszyły jeszcze dwukrotnie liczbę katolików w parafii składającej się z miasteczka i trzech wsi do około 500 osób. W tym, skądinąd nie sprzyjającym czasie, zapoczątkowane zostały tradycje naszego rakowskiego chóru. Na tym polu, w połowie XVIII w., szczególną zapobiegliwością wykazał się rakowski proboszcz Cyprian Józef Langi, który m.in. stworzył fundację na utrzymanie kapeli kościelnej i uczenie chłopców śpiewu. Po pewnym okresie stabilizacji, w drugiej poł. XVIII stulecia, liczba rakowian wzrosła do 764, ale 209 spośród nich była Żydami, którzy wykupili też większość domów przy rynku. W 1827 r. było już 1232 mieszkańców, a w 1857 aż 1674 osoby, w tym 966 Żydów. Spośród 139 domów tylko 4 były wówczas murowane. Po III rozbiorze Polski, Raków znalazł się początkowo w zaborze austriackim, a po roku 1809, w rosyjskim. W mieście istniał kościół, synagoga oraz funkcjonowała szkółka elementarna. Miejscowa ludność utrzymywała się głównie z rzemiosła włókienniczego oraz chałupnictwa, zwłaszcza z wyroby sit i koszyków. Żydzi uprawiali drobny handel i wyszynk napojów trunkowych. W 1869 r., Raków, niegdysiejsze Sarmackie Ateny, utracił jednak prawa miejskie (jak wiele innych podobnych miast) w toku represji popowstaniowych i dziś nie różni się wiele od wsi.

   W latach 16021638 istniała w Rakowie szkoła ariańska o międzynarodowej sławie, gdzie nauczanie prowadzono w oparciu o własne podręczniki, autorstwa wykładających w szkole profesorów.

   W wyniku nasilającej się kontrreformacji, pod pretekstem zniszczenia krzyża przez młodzież ariańską, 19 kwietnia 1638 roku sąd królewski zakazał dalszej działalności rakowskiego zboru, w tym także drukarni i szkoły oraz skazał na banicję nauczycieli. Po wygnaniu arian z Polski miasto podupadło i opustoszało. Jego rangi nie przywróciło ufundowanie przez biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika okazałego kościoła. W 1641 roku biskup osadził w Rakowie reformatów. Ich zadaniem było nawracanie pozostałych w mieście arian i ich zwolenników. Zakonnicy opuścili miasto ok. 1649 roku. W drugiej połowie XVII w. działało w dawnym centrum arianizmu bractwo różańcowe. Gdy w 1657 r. prawosławni Kozacy i kalwińscy Węgrzy księcia siedmiogrodzkiego, Jerzego II Rakoczego, splądrowali miasteczko, pokiereszowali też obraz Matki Bożej Większej (wojsko polskie zwyciężyło jednak i wycięło w pień oddziały wroga), który w 1670 r. (po przejściu jeszcze zarazy) biskup krakowski, Andrzej Trzebicki, uznał za cudowny. W latach 16621663 Raków liczył jeszcze w 110 domach 977 ludzi, w tym 104 żydów, ale w 1674 już jedynie 761 osób, w tym tylko jeden mieszkaniec zarejestrowany został jako kupiec. Klęski początku XVIII w. (Trzecia Wojna Północna, najstraszniejsza chyba w dziejach Polski zaraza i walki wewnętrzne) zmniejszyły jeszcze dwukrotnie liczbę katolików w parafii składającej się z miasteczka i trzech wsi do około 500 osób.

   Po III rozbiorze Polski Raków znalazł się początkowo pod zaborem austriackim, potem rosyjskim. W 1820 Raków miał 926 mieszkańców, w 1864 liczba ich wzrosła do 2007; znaczną część stanowiła ludność żydowska. 

 
Rok Polacy Żydzi Ogółem
Liczba % Liczba % Liczba %
1663   873 89,0     104 11,0 977 100,0
1787   555 72,6     209 27,3 764 100,0
1827   266 21,5     966 78,5 1 232 100,0
1921  931 46,6 1 112 54,4 2 043 100,0

 

   Ze względu na przychylność właścicieli Rakowa, do miasta zaczęła napływać także ludność wyznania mojżeszowego. Pierwsi osadnicy żydowscy pojawili się najprawdopodobniej już w 1589 r. a w 1606 roku funkcjonowała już bóżnica i zorganizowano gminę wyznaniową. Na skutek „potopu” szwedzkiego w znaczący sposób ucierpiała ludność wyznania mojżeszowego. Represje wobec starozakonnych pojawiały się z obu walczących stron. Masowe mordy dokonywane na Żydach spowodowały, że 150 rodzin żydowskich zamieszkujących Raków przeniosło się do Pińczowa. W 1789 roku miasto zamieszkiwało 209 Żydów.

   W wieku XIX ludność żydowska doskonale odnalazła się w warunkach gospodarki kapitalistycznej. Potwierdza to fakt funkcjonowania na rzece Czarnej młyna wraz z papiernią, należących do Szlamy Dyksztejna, które spłonęły w 1876 r. W latach 1918–1939 przewaga gospodarcza ludności wyznania mojżeszowego była już ugruntowana. Na obszarze osady kamasznictwem zajmowało się 4 Żydów, krawiectwem – 4, szewstwem – 3, stolarstwem – 3. Ponadto izraelitami było 5 piekarzy i 3 rzeźników. Żydzi dominowali także w handlu bławatami, piwem oraz końmi.

   Zarząd gminy wyznaniowej był dysponentem jej majątku. W przypadku Rakowa składały się nań synagoga, kirkut, mykwa, cheder czyli szkołę żydowską dla chłopców oraz bet hamidraszem. Na ich utrzymanie oraz pensje poszczególnych urzędników członkowi gminy opłacali określone składki. 

   Najwyższą funkcję sakralną w gminie wyznaniowej żydowskiej sprawował rabin, ale jego rola nie ograniczała się tylko do odprawiania modłów i przestrzegania obyczajów. Był on propagatorem filantropii, organizatorem życia społecznego oraz sędzią wydającym decyzje w sprawach stosowania się do prawa talmudycznego. Rabin był znawcą „Tory”, nauczycielem, kaznodzieją, celebrantem uroczystości oraz duszpasterzem. Ponadto opiekował się obiektami sakralnymi, a więc synagogą, mykwą i cmentarzem. W omawianym okresie napotykamy na nazwisko jednego rabina Lejzora Szyję Epsztajna, który mieszkał w Chmielniku. Na swą funkcję został wybrany 15 października 1923 r. 

   W 1869 roku, jak wiele innych polskich miast, utracił prawa miejskie.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Materiały źródłowe:

wikipedia

Raków, ognisko arianizmu; red. St. Cynarski; PWN 1968 + rękopisy artykułów

Dziewięcka W., Raków, jak to było..., Raków 2003

Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Ossolineum 1974

Morawski Sz., Arjanie polscy, Lwów 1906

Urban W., Raków szkic wstępny, [w:] Gmina Raków w publikacjach, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach, Dział Informacyjno-Bibliograficzny, Kielce 1999

ks. Wiśniewski J., Dekanat opatowski, Radom 1915 – wznowienie Kielce 2000,

ks. Wiśniewski J., Dekanat sandomierski, Radom 1915 – wznowienie Kielce 2000,

www.sztetl.org.pl

www.braciapolscy.com

www.szlakbracipolskich.prv.pl

www.szydlow.pl

 

Zdjęcia archiwalne:

wikipedia

Durlik E., Madej M., Gmina Raków w publikacjach, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach, Dział Informacyjno-Bibliograficzny, Kielce 1999

Cyfrowa Biblioteka Narodowa www.polona.pl

www.bracia.racjonalista.pl/historia/dzisiaj/zzycia/promyk.htm

Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Ossolineum 1974

www.czeladz.org.pl/index.php?strony=starenowe

www.pinczow.com